Door José Pietens – NHD 29 januari 2025 – foto’s Marcel Molle

Bij Jan Elbertse thuis barst het van de puzzelstukjes, maar puzzels leggen doet hij niet. De acteur gebruikt ze als bouwstenen voor nieuwe objecten. Ook een vorm van puzzelen, maar dan van het soort dat je zelden ziet. De eerste twee weekenden van februari houdt hij een tentoonstelling in Zaansgroen. „Puzzels van Ravensburger zijn mijn favoriet, die zijn lekker stevig.”

Amsterdam/Zaandam ■ Elbertse had niet specifiek iets met puzzelen. Hij maakte er weleens eentje, maar daar is ook alles mee gezegd. Totdat een buurvrouw in 2017 aan het opruimen was en vroeg of hij interesse had in haar verzameling. Had hij ineens hele stapels puzzels in huis. De acteur uit Amsterdam gebruikt namelijk graag alledaagse dingen, die in overvloed aanwezig zijn. om er iets anders van te maken. Een grote berg lucifers had hij eerder al eens getransformeerd tot pruik.
Met de puzzelstukjes sloeg hij meteen aan het stapelen en plakken. Hij maakt vazen, eieren, een enorme peer en – zijn grootste werk tot nu toe – een meer dan manshoge rechthoek met ‘plooien’ alsof het werk aan de zwaartekracht ten prooi is gevallen. ..Die gaat ook mee naar Zaandam. Over
het vervoer maakte ik me nog wel even zorgen, maar van de week heb ik een Caddy gehuurd om het te testen. Gelukkig past het, een hele geruststelling.”

Jaren dertig

Elbertse kiest de puzzels niet uit op afbeelding, maar op vorm, dikte en kleur. Gewone puzzels zijn de beste om te bewerken, zoals die ‘lekker stevige’ van Ravensburger. Inmiddels is hij een soort puzzelstukjes-kenner. „In de verzameling van mijn buurvrouw zaten ook puzzels uit de jaren dertig. In mooie doosjes, handbeschilderd en met grillige vormen. Ik ben ermee naar het Nederlands Legpuzzel Gilde gegaan – ja, dat bestaat echt -maar volgens die club zijn zulke puzzels helemaal niet zo bijzonder omdat er veel van zijn gemaakt. De stukjes zijn erg dun en de prentjes zaten losser op hei karton dan bij latere puzzels. Dat is lastig om mee te werken.”
Basis van de objecten is een mal. Uit de vrije hand een object in elkaar puzzelen is volgens Elbertse niet te doen. Een object om de mal maken is een arbeidsintensief proces. Over alle stukjes gaat een laag lijm, vervolgens textielverharder, hot glue en epoxy. Om ronde vormen te krijgen, maakt hij de stukjes nat en drukt ze in het juiste model, waarna hij alle andere lagen erop aanbrengt. „Mijn buurvrouw heeft het eerste ei dat ik maakte en via haar kon ik vorig jaar exposeren in Amsterdam. Ik krijg veel leuke reacties op mijn werk en dat geeft moed ermee door te gaan. Dit soort gepuzzel met puzzels zie je niet veel.”
Alle woordgrappen met puzzels kent hij intussen ook. Zelf noemt hij het: ‘It’s all puzzleble’. In Zaansgroen laat hij ook ‘Droppings’ zien. Een fotoserie die bij toeval is ontstaan op een terras in Maastricht. „Op de grond zag ik een teervlek die op zo’n vrouwenportret leek, zo’n silhouetje. Sindsdien fotografeer ik dingen die op de grond liggen en waarin ik fantasiebeestjes en andere figuren zie.”

Doener

De acteur omschrijft zichzelf als een doener, die met een open blik de wereld beziet. Altijd ziet hij wel dingen waarvan hij iets wil of kan maken en probeert dat ook meteen uit. Heerlijk dat de creativiteit blijft stromen, vindt hij. Jammer als je niet weet wat je moet doen.”
Het creatieve kreeg hij van huis uit mee. Elbertse groeide op in Soest, als nakomertje in een gezin van vijf kinderen. Vader Jan was kerkorgel bouwer, de orgels van het familiebedrijf staan in heel Nederland. „Mijn vader had een werkplaats aan huis. Als je iets wilde maken, was alles voorhanden.” Acteren kwam bij hem zelf vandaan. Toen hij als zesjarige herder in een kerstspel speelde, was hij meteen verkocht. „Dit was wat ik wilde, je lekker uitleven in een ander personage.”

Kleinkunstacademie

Maar toen hij zich op zijn zeventiende bij de Toneelschool in Arnhem aanmeldde, vonden ze hem nog te jong. Als alternatief koos hij voor liefde nummer twee, de creativiteit, en volgde de decorateurs-opleiding in het oosten van het land. „Enorm naar mijn zin gehad.” Weer terug in het westen, ontdekte hij de Kleinkunstacademie. De combinatie van acteren, zingen en dansen sprak hem aan.
In de afgelopen vijftig jaar heeft de acteur zo’n beetje alle theaterzalen van Nederland wel gezien. Hij speelde in toneel-, cabaret-, musical- en jeugdtheatervoorstellingen en in film en op tv. Een van de voorstellingen waar hij goede herinneringen aan bewaart, is ‘Doe Maar de popmusical’ (2006-2007). waarvoor Elbertse de John Kraaijkamp Musical Award voor beste mannelijke bijrol kreeg. „In deze musical kwam een heleboel samen: leuke acteurs, de muziek van Doe Maar. de setting en sfeer. Het was precies het totaaltheater zoals ik dat in de jaren 80 heb gezien en meegemaakt. Bij deze musical was hei alsof we in een popconcert zaten. Als wij stonden te wachten om op te gaan en de hand ‘Doris Day’ inzette, stond de zaal al op zijn kop.”

Dick Bruna

‘Nijntje’ is ook een van de voorstellingen waar hij met een tevreden gevoel op terugblikt. Elbertse speelt veel jeugd theatervoorstellingen en de Zaanse regisseur Bruun Kuijt had hem gevraagd voor de rol van Dick Bruna. „Ik twijfelde. De minimale leeftijd die ik hanteer voor jeugdtheater, is acht jaar. Moest ik wel voor kleuters spelen? Maar datzelfde weekend las ik een leuk interview met Dick Bruna en besloot het toch te doen.” Geen moment spijt van gehad. „Kleuters zijn de groep die voor het eerst in het theater komen. Ze zijn onder indruk van die magische, rare wereld en zitten met open mond te kijken. En soms schrikken ze zo van al die rode gordijnen dat ze niet naar binnen durven.” Uiteraard deed hij ook veelvuldig de Zaanse podia De Speeldoos en het Zaantheater aan. Hij deed onder meer mee met het oer-Zaanse locatietheaterstuk ‘Maria Maria’ over Verkade en speelde met Kuijk letterlijk op de biljart rafels van café Zaanzicht de komische voorstelling ‘Wat nou oud?’, over twee acteurs op leeftijd. De laatste keer dat Elbertse op het podium stond, was in zoz4 met ‘Kijkbuisvrienden’ (liedjes uit jeugd-tv-series).

Stemacteur

Aanvragen voor musicals zijn er nog steeds, zegt de acteur, maar hij wacht op de juiste. .Jarenlang heb ik het land door getoerd en zes, zeven voorstellingen per week gespeeld. Dat wordt wat veel. Maar als ze een leuke rol aanbieden, dan ben ik zo weer verkocht. De lol in acteren is er nog steeds.” Daarnaast is Elbertse stemacteur. Hij was bijvoorbeeld de stem van Buzz Lightycar in de Toy Story’-films en spreekt op dit moment teksten in voor series als ‘Barney’s world-7’Thc Patrick Star show’ en ‘The loud house’.
De tentoonstelling is een cadeautje aan zichzelf, voor zijn zeventigste verjaardag. Een vriend tipte hem over de galerie in Zaandam. Elbertse maakte meteen kennis met een typisch Zaans ritueel dat de laatste jaren in opmars is geraakt. „Toen ik over de Gedempte Gracht naar Zaansgroen liep. ben ik aangevallen. Ze waren met zijn drieën. Ik had net een broodje rookworst bij de Hema gekocht. Ineens kreeg ik een klap op mijn achterhoofd en weg was mijn broodje. Drie meeuwen gingen ermee vandoor. Het was nog best een harde klap met die vleugel.”